WAŻNE TERMINY I POJĘCIA Z NAUK POMOCNICZYCH

 

(Więcej zob. Encyklopedia wiedzy o książce, pod red. A. Birkenmajera, B. Kocowskiego, J. Trzynadlowskiego, Wrocław, Ossolineum 1971)

 

AKAPIT (inaczej a linea) – wcięcie, odstęp pierwszego wiersza tekstu od lewego marginesu, a także samodzielny fragment tekstu ujęty między dwoma wcięciami.

ANTYKWA – w znaczeniu potocznym każde pismo proste, w odróżnieniu od pochyłego, czyli kursywy. Przede wszystkim jednak jest to pismo powstałe w 2 połowie XV wieku i będące odzwierciedleniem renesansowej fascynacji klasycznym pięknem antycznych inskrypcji.

APARAT KRYTYCZNY – szczegółowa dokumentacja uzasadniająca brzmienie tekstu, który przyjęty został za postawę edycji naukowej. Umieszczony zazwyczaj pod tekstem i połączony z nim szeregiem odsyłaczy.

APARAT NAUKOWY – dołączona do tekstu głównego dokumentacja źródłowa obejmująca przypisy, bibliografię, a w niektórych przypadkach również indeksy i wstęp.

BIBLOGRAFIA 1 uporządkowany według określonych zasad (zob. układ bibliografii) spis dokumentów, dobranych według pewnych kryteriów i spełniający określone zadania informacyjne i dokumentacyjne (rodzaje bibliografii); na spis bibliograficzny składają się opisy bibliograficzne poszczególnych dokumentów zarejestrowanych w tym spisie; 2 metodyka bibliograficzna (metody opisu bibliograficznego i sporządzania spisów bibliograficznych), czyli przepisy ogólne, normy i zalecenia szczegółowe, którymi należy się kierować przy opisywaniu dokumentów, porządkowaniu i opracowywaniu spisu bibliograficznego; 3 dyscyplina naukowa, stanowi jeden z działów nauki o książce (księgoznawstwa) i zajmuje się gromadzeniem, opisywaniem, klasyfikowaniem i porządkowaniem wszelkiego typu dokumentów; stanowi podstawową dyscyplinę pomocniczą wiedzy o literaturze, a w jej obszarze historii literatury.

BIBLIOGRAFIA LITERACKA – należy ze względu na zakres do b. dziedzin i zagadnień, czyli do b. specjalnych; może być retrospektywna (ukazuje się wówczas jako wydawnictwo zwarte jedno- lub wielotomowe) lub bieżąca (w formie czasopisma bibliograficznego). Nauka o literaturze, a zwłaszcza historia literatury, tworzy i wykorzystuje – obok typowych spisów bibliograficznych – właściwe dla swojej dyscypliny typy i rodzaje prac bibliograficzno-dokumentacyjnych, do których należą: bibliografie osobowe (podmiotowe – zestawiające w porządku chronologicznym twórczość poszczególnych pisarzy, także twórczość rękopiśmienną w postaci autografów prac publikowanych i niepublikowanych, pamiętników, wspomnień i korespondencji, przedmiotowe – spisujące w porządku chronologicznym opracowania o życiu i twórczości pisarzy oraz – najczęściej – podmiotowo-przedmiotowe); monografie biobibliograficzne informujące wszechstronnie o życiu i twórczości oraz jej recepcji; kroniki życia i twórczości; słowniki biobibliograficzne, w których bibliografia podmiotowo-przedmiotowa dominuje nad biografią w hasłach poszczególnych pisarzy; słowniki problemowe.

BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKOWA – nazywana też kryptobibliografią (czyli bibliografią ukrytą), literaturą przedmiotu, wykazem publikacji itp., umieszczana jest zazwyczaj na końcu publikacji książkowej, a także na końcu rozdziału lub artykułu w pracach zbiorowych oraz czasopismach naukowych. B. załącznikowa jest niesamoistna wydawniczo, treściowo musi łączyć się z tekstem rozprawy, której towarzyszy; w uporządkowanym spisie podaje opisy bibliograficzne materiałów źródłowych wykorzystanych w rozprawie, a także cytowanych w przypisach oraz materiałów uzupełniających i poszerzających omawianą w rozprawie problematykę.

BORDIURA (inaczej winieta ramkowa) – ozdobne obramowanie kolumny tekstu zajmujące wszystkie marginesy stronicy. Występuje zarówno w książce rękopiśmiennej, jak i drukowanej.

BROSZURA – książka o objętości do 48 stron.

CIMELIA (gr. keimelion – klejnot) – obiekty lub zbiory o wyjątkowej wartości, z powodu której są chronione przed powszechnym dostępem i eksponowane na szczególnych zasadach.

CZASOPISMO – wydawnictwo periodyczne lub nieregularne ukazujące się nie częściej niż 2 razy w tygodniu, które charakteryzuje różnorodność tekstów i autorów w obrębie zeszytu, jak i z zeszytu na zeszyt.

DODRUK – potoczne określenie na zwiększenie nakładu przez dodatkowy druk (z tych samych matryc, z tego samego pliku – zapisu cyfrowego i w ramach tego samego wydania).

DOKUMENT – utrwalony na nośniku materialnym zapis myśli ludzkiej, przeznaczony do rozpowszechniania.

DOKUMENT DŹWIĘKOWY (AUDIALNY) – dokument zawierający nagranie lub dyspozycję programową dźwięku, odtwarzany za pomocą urządzeń właściwych dla danej postaci dokumentu.

DOKUMENT GRAFICZNY – dokument, którego treść jest wyrażona za pomocą znaków graficznych:

–  dokument ikonograficzny – dokument graficzny, którego treść jest przedstawiona za pomocą obrazu,

–  dokument kartograficzny – dokument graficzny, którego treść stanowi obraz Ziemi lub innych ciał niebieskich przedstawiony w skali na płaszczyźnie lub kuli,

–  dokument piśmienniczy – dokument graficzny, którego treść została wyrażona za pomocą pisma.

DOKUMENT NIESAMOISTNY WYDAWNICZO – dokument stanowiący część wydawnictwa, np. artykuł w czasopiśmie, jeden z utworów na płycie gramofonowej.

DOKUMENT OGLĄDOWY (WIZUALNY) – dokument zawierający utrwalony zapis obrazu odtwarzanego za pomocą urządzeń właściwych dla danej postaci dokumentu, np.: film niemy, przezrocze, mikrofilm.

DOKUMENT PIERWOTNY – dokument w postaci nadanej przez autora i/lub wydawcę.

DOKUMENT POCHODNY – dokument opracowany na podstawie dokumentu pierwotnego, zawierający informację bibliograficzną o tym dokumencie i/lub jego charakterystykę treściową.

DOKUMENT SŁUCHOWO-OGLĄDOWY (AUDIOWIZUALNY) – dokument zawierający utrwalony zapis obrazów i dźwięków odtwarzanych za pomocą urządzeń właściwych dla danej postaci dokument, np.: film dźwiękowy, kasety wideo.

DOKUMENT WTÓRNY – dokument będący reprodukcją dokument pierwotnego lub pochodnego, także utrwaloną na innym nośniku materialnym.

DRUK ULOTNY – dokument piśmienniczy o doraźnym i krótkotrwałym przeznaczeniu, o objętości do 4 stron.

EDITIO DEFINITIVA – wydanie ostateczne, najlepsze i najkompletniejsze, dokonane jeszcze za życia autora.

EDITIO POSTHUMA – wydanie pośmiertne, niekiedy na podstawie spuścizny rękopiśmiennej.

EDITIO PRINCEPS – wydanie pierwsze, pierwodruk.

EKSLIBRIS (łac. ex libris – z książek) – znak własnościowy. Najczęściej ma postać kartki z napisem obejmującym imię i nazwisko lub nazwę instytucji oraz z symbolem powiązanym z osobą właściciela, która wklejana jest na odwrocie przedniej okładki.

EXPLICIT (z łac. explicare – rozwijać) – formuła umieszczona na końcu książki początkowo mającej postać zwoju (stąd widoczna po rozwinięciu), a później stosowana również w kodeksach rękopiśmiennych i drukowanych. Zaczynała się od słowa explicit i oznajmiała o ukończeniu dzieła (lub jego fragmentu) i często zawierała jego tytuł. W szczególnych przypadkach explicit mógł być elementem identyfikującym dokument i służyć pomocą w konstruowaniu jego opisu bibliograficznego.

EXTERIORICUM – dokument opublikowany za granicą, odnoszący się do danego kraju, napisany przez autorów z danego kraju, bądź wykorzystujący piśmiennictwo danego kraju.

FILIGRAN – znak wodny, odciskany podczas produkcji papieru czerpanego na sicie. Pełnił rolę znaku własnościowego, godła papierni. Filigran to również technika służąca zdobieniu opraw dawnych ksiąg (np. srebrny, złoty ornament gięty z delikatnego drutu).

FLORATURA (z łac. flos – kwiat) – dekoracja o motywach floralnych (kwiatowych) umieszczana na jednym, lub kilka marginesach stronicy.

FOLIACJA – numerowanie poszczególnych kart dokumentu.

GAZETA – wydawnictwo periodyczne ukazujące się codziennie lub co najmniej 2 razy w tygodniu, przynoszące informacje o bieżących wydarzeniach oraz o sprawach będących przedmiotem ogólnego zainteresowania.

ILUMINACJA (z łac. illuminare – rozświetlać, ozdabiać) – malarska dekoracja książkowa, określana tym mianem z uwagi na bogate stosowanie złota wprowadzającego efekt rozświetlenia kompozycji. Termin używany pierwotnie tylko na określenie dekoracji inicjałowych i marginalnych, a nie figuralnych (miniatura).

INCIPIT – początkowe wyrazy lub pierwsze zdanie tekstu (głównie ksiąg rękopiśmiennych), które niejednokrotnie stanowiły podstawę do opisu bibliograficznego, ponieważ zawierały informację o tytule i autorze dzieła. Często wyróżniony był graficznie lub kolorystycznie. Współcześnie incipit używany jest w funkcji tytułu utworu, któremu autor go nie nadał.

INDEKS (zw. skorowidzem) – spis pomocniczy umieszczony na końcu dokumentu. Zestawia w sposób skrócony zawarte w dokumencie informacje i kieruje do nich za pomocą odsyłaczy wskazujących właściwe stronice. Do najczęściej stosowanych należą indeksy nazw osobowych, tytułowy, nazw geograficznych, rzeczowy.

INICJAŁ – pierwsza litera tekstu, szczególnie w czasach dawnych przybierająca ozdobną formę: wyróżniona kolorem, ornamentyką, a nieraz nawet zawierająca w sobie miniaturę.

INKUNABUŁ – stary druk wydany do 1500 r. włącznie.

JEDNODNIÓWKA – wydawnictwo zwarte wydane okolicznościowo o postaci zbliżonej do czasopisma.

KAPITALIKI – czcionki liter o wyglądzie wersalików, czyli dużych liter, ale mające szerokość i grubość małych liter tekstowych. Stosuje je się zwykle dla wyróżnienia np. nazwisk, terminów.

KARTA RECTO – w otwartej książce karta znajdująca się po prawej stronie; w przypadku ksiąg o numerowanych stronicach karta o nieparzystej paginacji.

KARTA TYTUŁOWA – karta umieszczona na początku książki i zawierająca informacje o jej autorze, tytule, miejscu i dacie wydania. Stosowana w tej postaci w książkach dopiero od około 1500 r., choć pierwsze jej zwiastuny pojawiły się już w 1464 r. Wcześniej, gdy kart tytułowych nie było, dane o autorze i tytule umieszczane były w incipicie lub w kolofonie.

KARTA VERSO – w otwartej księdze karta znajdująca się po lewej stronie; w przypadku ksiąg o numerowanych stronicach karta o parzystej paginacji.

KOLOFON (z gr. kolophόn – wierzchołek) – formuła umieszczona na końcu dzieła (zarówno księgi rękopiśmiennej, jak i drukowanej) zawierająca informację o autorze dzieła i jego tytule. W drukach zawierała również dane o czasie i miejscu wydania, nazwisko drukarza, oraz nakładcy. Często wyróżniany był innym kolorem, większą czcionką lub przybierał kształt odwróconego stożka. Kolofon rozwinął się z explicitu, a współcześnie jego odmianą jest metryczka drukarska.

KSIĄŻKA – dokument piśmienniczy opublikowany jako wydawnictwo zwarte; może mieć formę kodeksu, skoroszytu, teki z luźnymi kartami, zwoju lub harmonijki.

KURSYWA (zw. italiką) – pismo pochyłe w prawą stronę, naśladujące odręczne pismo. Po raz pierwszy zastosowane w Italii, pod koniec XV w. Kursywa używana jest w tekście dla wyróżnienia pewnych jego fragmentów, a w opisie bibliograficznym dla wyróżnienia tytułów opisywanych dokumentów.

KUSTOSZ (z łac. custos, czyli strażnik) – oznaczenie kolejności następstwa składek. W kodeksie rękopiśmiennym przyjmował postać liczb umieszczonych na dolnym marginesie ostatniej strony składki (ten sam element w książce drukowanej określa się mianem sygnatury). Początkowo używano do tego celu cyfr rzymskich, później arabskich, a także liter. W książkach drukowanych jest to wyraz lub jego początek umieszczony pod kolumną tekstu (bliżej prawego marginesu), od którego zaczynał się tekst następnej składki, karty lub stronicy (w rękopisach ten sam element nazywano reklamantem).

METRYCZKA DRUKARKA (zw. stopką drukarską) – szczegółowe dane umieszczone na odwrocie karty tytułowej lub na końcu druku informujące o kolejności wydania, adresie wydawnictwa, wysokości nakładu, klasie i gramaturze papieru, liczbie arkuszy, datach oddania i podpisania maszynopisu do druku, cenie książki.

MINIATURA – malarska dekoracja książkowa; w średniowieczu określano tym mianem figuralne kompozycje malarskie odróżniając je w ten sposób od iluminacji, które nie zawierały elementów figuralnych. Obecnie terminów tych używa się wymiennie.

NADBITKAwydawnictwo zwarte powstałe przez wydrukowanie dokumentu niesamoistnego wydawniczo ze składu wydawnictwa, którego ten dokument jest częścią.

NOTKA BIBLIOGRAFICZNAopis skrócony.

ODBITKA – nadbitka uzupełniona odrębną paginacją i kartą tytułową.

OPIS ADNOTOWANY – uzupełnienie opisu rejestracyjnego (zasadniczego) o adnotację, która dotyczyć może cech formalnych i wydawniczych dokumentu albo jego treści; adnotacja sporządzana jest na podstawie analizy dokumentu, czasem także w oparciu o inne źródła; adnotacja księgoznawcza charakteryzuje dokument od strony materialnej (papier, druk, ilustracje, oprawa itp.), zaś adnotacja treściowa opisuje cechy treściowe dokumentu i może być: zawartościowa, wyjaśniająca, wskazująca, omawiająca (zwana też analizą omawiającą lub streszczeniem dokumentacyjnym).

OPIS BIBLIOGRAFICZNY – podane w ustalonej kolejności cechy dokumentu wyraźnie go charakteryzujące i odróżniające od innych dokumentów. Stopień szczegółowości opisu zależy od typu opisywanego dokumentu oraz od rodzaju i przeznaczenia bibliografii, w której zostaje umieszczony. Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje opisu: REJESTRACYJNY (zwany też zasadniczym) oraz SKRÓCONY (zwany NOTKĄ BIBLIOGRAFICZNĄ). Główne zasady i szczegółowe zalecenia sporządzania opisu bibliograficznego ustalają polskie normy bibliograficzne.

OPIS REJESTRACYJNYinaczej: zasadniczy; opis o wysokim stopniu szczegółowości, podaje elementy niezbędne do identyfikacji dokumentu zawarte w jego tytulaturze oraz informacje o postaci fizycznej (cechach formalnych) nadanej mu przez autora lub wydawcę; opis rejestracyjny stosuje się w bibliografiach prymarnych (w bibliografii narodowej), katalogach elektronicznych i kartkowych oraz w niektórych bibliografiach specjalnych.

OPIS SKRÓCONYzwany też notką bibliograficzną, podaje w określonej kolejności cechy dokumentu niezbędne do jego identyfikacji (jak autorstwo, tytuł, podtytuł, kolejne wydanie, adres wydawniczy); stosuje się go w bibliografiach załącznikowych, niektórych bibliografiach specjalnych oraz w przypisach bibliograficznych.

PAGINACJA – numerowanie poszczególnych stronic dokumentu.

PALIMPSEST – rękopis sporządzony na pergaminie uprzednio już zapisanym, z którego wcześniejszy tekst usunięty został ze względów oszczędnościowych. Niekiedy pergamin zapisywany był nawet trzykrotnie.

PETIT – czcionka o wielkości 8 punktów typograficznych, czyli ok. 3,01 mm.

PIERWODRUK – dokument uzyskany poprzez pierwsze opublikowanie dzieła.

PREPRINT – dokument wydany wstępnie przed właściwym opublikowaniem, najczęściej referat przygotowany na konferencję, sympozjum.

PRZEDRUK – dokument powstały w wyniku nie zawierającego zmian wznowienia dzieła.

REKLAMANT (z łac. reclamare – ponownie przywoływać) – wyraz (lub jego część) umieszczony w kodeksie rękopiśmiennym pod kolumną tekstu zamykającego jedną składkę i powtórzony na początku kolejnej. Służył zabezpieczeniu właściwej kolejności składek przy oprawianiu kodeksu i stosowany był od IX w.

REPRINT – dokument powstały w wyniku wiernej fotoreprodukcji innego wydania dzieła z reguły dodatkowo zaopatrzony w nowe dane wydawnicze.

RĘKOPIS (BIBLIOTECZNY) – dokument graficzny (z wyjątkiem ikonograficznego) wykonany ręcznie niezależnie od nośnika i techniki, w tym także maszynopis niepowielany.

RODZAJE BIBLIOGRAFII – powstają ze względu na jednoczesne zastosowanie różnych kryteriów doboru i metod opracowania dokumentów przeznaczonych do zarejestrowania w danej bibliografii. 1. Ze względu na zakres (wyznaczany przez cechy treściowe dokumentów odnotowanych w spisie) bibliografie dzielą się na b. ogólne (tu m.in.: b. narodowa, b. regionalne i lokalne podmiotowe) i b. specjalne (tu m.in.: b. dziedzin i zagadnień np. b. literackie, b. osobowe, b. dokumentów poszczególnych typów; bibliografie bibliografii, bibliografie załącznikowe). 2. Ze względu na zasięg (wyznaczany przez cechy piśmiennicze i cechy wydawniczo-formalne dokumentów zarejestrowanych w danym spisie) wyróżnia się: b. retrospektywne, bieżące i prospektywne (zasięg chronologiczny); b. międzynarodowe, narodowe, regionalne i lokalne (zasięg terytorialny); b. narodowe, osobowe, zespołu osób (zasięg autorski; b. form piśmienniczych np. bibliografia dramatu i b. form wydawniczych np. bibliografia zawartości czasopism (zasięg formalny); b. rejestrujące publikacje na określony temat tylko w języku danego narodu lub także publikacje w językach obcych (zasięg językowy); 3. Ze względu na podstawę opisu bibliograficznego dokumentów zarejestrowanych w spisie tworzy się b. prymarne (opis dokumentów jest wykonany z autopsji; tak jest np. w b. narodowej zarówno publikowanej w formie papierowej, jak i w postaci elektronicznych baz danych dostępnych w sieci Internet) i b. pochodne (opisy bibliograficzne są przejmowane z b. prymarnej) 4. Ze względu na rodzaj opisu bibliograficznego zastosowanego w spisie się wyróżnia się b. rejestracyjne (opis bibliograficzny zasadniczy, pełny) i b. adnotowane (opis dokumentów uzupełniony adnotacjami); 5. Ze względu na metodę doboru materiału spisy dzieli się na b. kompletne (w znaczeniu: dążące do kompletności) i b. selekcyjne (z założenia dokonuje się selekcji dokumentów dobranych wg wcześniej przyjętych innych kryteriów).

SERIA – wydawnictwo ciągłe składające się z wydawnictw zwartych o indywidualnych tytułach, połączone wspólną nazwą serii, numerowane lub nienumerowane w jej obrębie.

SKŁADKA (zw. legą) – wydrukowany, złożony i gotowy do zszycia arkusz książki.

SPACJA – odstęp między znakami, o stopniu równym stopniowi czcionek i szerokości mniejszej niż połowa stopnia tych czcionek. Przez wstawienie spacji między poszczególne litery uzyskuje się tzw. druk rozspacjowany (rozstrzelony), który służy wyróżnieniu danego fragmentu tekstu.

STARY DRUK – dokument piśmienniczy opublikowany do 1800 r. włącznie.

SYGNATURA – oznaczenie numeryczne lub literowe umieszczane w książkach drukowanych na dolnym marginesie karty i służące celom porządkowym.

SYGNET DRUKARSKI – znak firmowy oficyny drukarskiej stosowany w celu odróżniania tłoczonych przez nią wydawnictw od produkcji konkurencji. Po raz pierwszy użyty w 1457 roku (wg niektórych badaczy w 1462 r.) przez mogunckich typografów: Johanna Fusta i Petera Schöffera. Początkowo prosty w formie umieszczany był w kolofonie, z czasem przybierać zaczął coraz bardziej ozdobną postać i przeniósł się na kartę tytułową. Od XVII w. wypierany stopniowo przez sygnet nakładcy.

TRANSKRYPCJA (z łac. transscriptio – przepisywanie) – system zapisywania za pomocą odpowiednich liter alfabetu oraz znaków specjalnych przybliżonego brzmienia głosek, utrwalonego systemem znaków literowych należących do innej pisowni tego samego języka lub do alfabetu innego języka.

TRANSLITERACJA – system zapisu polegający na zastąpieniu liter jednego alfabetu literami innego alfabetu (języka), przy czym każdej literze wzoru odpowiada jeden znak literowy alfabetu drugiego.

UKŁAD BIBLIOGRAFII – podział i sposób uporządkowania opisów bibliograficznych w zrębie głównym spisu bibliograficznego; w zależności od obfitości zgromadzonego materiału, przeznaczenia i rodzaju bibliografii stosuje się dwa podstawowe typy układów: układy formalne lub układy rzeczowe. Do układów formalnych należą m.in. u. alfabetyczny (wg nazw autorów oraz tytułów prac anonimowych i zbiorowych, stosowany najczęściej w bibliografia załącznikowych), u. chronologiczny (wg dat powstania/wydania dokumentów, stosowany najczęściej w podmiotowych bibliografiach osobowych). Porządkowanie rzeczowe wymaga znajomości treści dokumentów rejestrowanych w bibliografii i znajduje zastosowanie w obszernych spisach wymagających wielostopniowego szeregowania; najczęściej stosowane to: u. działowy, u. przedmiotowy, u. systematyczny, którego najbardziej rozbudowaną odmianą jest UKD – uniwersalna klasyfikacja dziesiętna, stosowana np. w „Przewodniku Bibliograficznym”, czyli polskiej narodowej bibliografii wydawnictw zwartych.

WERSALIKI (zw. majuskułą) – duże litery alfabetu.

WYDANIE – opublikowanie zespołu egzemplarzy dokumentu wyprodukowanych z tego samego wzorca, np. składu drukarskiego lub matrycy płyty gramofonowej, w ramach jednej inicjatywy wydawniczej.

WYDANIE KRYTYCZNE – edycja tekstu ustalonego dzieła z bogatym aparatem krytyczno-naukowym wraz z ukazaniem odmian (np. występujących w poprzednich wydaniach) tekstu.

WYDAWNICTWO – dokument samoistny wydawniczo; dokument opublikowany, wydany jako jednostka fizyczna lub zespół jednostek fizycznych.

WYDAWNICTWO CIĄGŁE – wydawnictwo o nieprzewidzianym z góry zakończeniu, ukazujące się w określonych lub nieokreślonych odstępach czasu, częściami opatrzonymi wspólnym tytułem i zwykle oznaczonymi numerycznie (zeszyty, tomy, roczniki).

WYDAWNICTWO PERIODYCZNE – wydawnictwo ciągłe ukazujące się w określonych odstępach czasu.

WYDAWNICTWO ZWARTE – wydawnictwo ukazujące się od razu jako całość lub którego zakończenie zostało z góry przewidziane.

WZNOWIENIE (REEDYCJA) – każde następne, po pierwszym opublikowanie danego dzieła (może zawierać zmiany w stosunku do poprzedniego wydania).

ŻYWA PAGINA – powtarzający się zazwyczaj na każdej stronicy, umieszczony w jej górnej części (nad pierwszym wierszem kolumny tekstu) skrócony tytuł dzieła, jego części, rozdziału lub zarys treści stronicy. W encyklopediach, słownikach i leksykonach pierwsze lub pierwsze i ostatnie hasło umieszczone na danej stronie.